Ο τελευταίος μητροπολίτης  Τραπεζούντας Χρύσανθος Φιλιππίδης

     Η Τραπεζούντα, η πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών, αποτελεί στις αρχές του 20ου αι.  ένα σπουδαίο, οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο. Η οικονομική ανάπτυξη οδηγεί και σε μία πνευματική αναγέννηση. Θρησκευτικά, φιλανθρωπικά και εκπαιδευτικά ιδρύματα λειτουργούν χάρη στις γενναιόδωρες χορηγίες των πλούσιων εμπόρων της πόλης. Οι Τραπεζούντιοι είναι περήφανοι για την όμορφη πόλη τους, τις ιστορικές εκκλησίες , τα εντυπωσιακά αρχοντικά μα περισσότερο όμως για τον ιεράρχη τους, τον Χρύσανθο Φιλιππίδη του οποίου το όνομα συνδέθηκε όσο κανενός άλλου με τη μαρτυρική πορεία του ποντιακού Ελληνισμού.

  Ο Χρύσανθος γεννήθηκε στην Κομοτηνή το 1881.Σπούδασε στη θεολογική σχολή της Χάλκης και στη συνέχεια σε ηλικία μόλις 23 χρονών διορίστηκε από τον μητροπολίτη Τραπεζούντας Κωνστάντιο Β΄ αρχιδιάκονος, ιεροκήρυκας, γενικός επίτροπός του και καθηγητής θρησκευτικών στο φροντιστήριο Τραπεζούντας. Στη νέα του θέση ο Χρύσανθος επέδειξε ηγετικές ικανότητες και γρήγορα κέρδισε την αγάπη και την εκτίμηση των πιστών.

   Μετά από τέσσερα χρόνια, το 1907,  ο Χρύσανθος παραιτήθηκε απ’ όλα τα αξιώματά του και πήγε στην Ευρώπη για σπουδές στη Λειψία και στη Λωζάννη. Το 1911 επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη για να αναλάβει το αξίωμα του αρχειοφύλακα του Πατριαρχείου ενώ ταυτόχρονα αρθρογραφεί στην «εκκλησιαστική αλήθεια». Μάλιστα προκάλεσε την αντίδραση των Νεότουρκων και την παύση έκδοσης της εφημερίδας για ένα διάστημα, όταν δημοσίευσε άρθρο εναντίον τους. Το 1911 χειροτονήθηκε πρεσβύτερος και πήρε το οφφίκιο του αρχιμανδρίτη. Δημοσιεύει συχνά άρθρα όπου στηλιτεύει τη δράση των Βουλγάρων στην Μακεδονία.

Η πόλη της Τραπεζούντας το 1905

    Όταν χηρεύει  ο  θρόνος της Τραπεζούντας, η ελληνική κοινότητα της πόλης ζητά επιμόνως  ως νέο μητροπολίτη τον Χρύσανθο. Πράγματι στις 23 Μαΐου 1913 χειροτονήθηκε μητροπολίτης Τραπεζούντας. Ως νέος μητροπολίτης εκδίδει το περιοδικό «Κομνηνοί», στηρίζει το «φροντιστήριο» της Τραπεζούντας, συμπαρίσταται στο έργο του φιλανθρωπικού ιδρύματος «Μέριμνα» και συμμετέχει ως πρόεδρος εναλλάξ με τον Τούρκο μουφτή σε μία επιτροπή η οποία σκοπό έχει να αντιμετωπίσει το πρόβλημα ύδρευσης της Τραπεζούντας.

Η ποιμαντορία του Χρύσανθου κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου

    Όταν ξεσπά ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος το 1914, η Τουρκία συστρατεύεται στο πλευρό της Γερμανίας. Είναι η κατάλληλη ευκαιρία να προχωρήσει στην εξόντωση των χριστιανικών πληθυσμών. Πρώτο μέτρο είναι η επιστράτευση Ελλήνων και Αρμενίων οι οποίοι συμμετέχουν στα εργατικά τάγματα ή τάγματα θανάτου όπως ονομάστηκαν. Πολλοί προσπαθούν να εξαγοράσουν τη θητεία τους με υπέρογκα ποσά, ενώ άλλοι φεύγουν προς τη Ρωσία, την Αμερική και την Ελλάδα κι έτσι μειώνεται ο πληθυσμός του Πόντου.

Τάγματα εργασίας 

    Στην Τραπεζούντα νέος βαλής ορίζεται ο Τζεμάλ Αζμή βέης, ο οποίος έχει τη φήμη σκληρού και άγριου ανθρώπου. Ο Χρύσανθος διατηρεί καλές σχέσεις με τον διοικητή και κατορθώνει να προστατέψει αποτελεσματικά το ποίμνιό του. Από το μέτρο της επιστράτευσης εξαιρούνταν οι διάκονοι της εκκλησίας. Ο Χρύσανθος συμπεριέλαβε στους καταλόγους των διακόνων, τους επιτρόπους των ναών, τους ψάλτες, τους καθηγητές και τους δασκάλους. Ταυτόχρονα πέτυχε η πλειονότητα των Τραπεζούντιων που στρατεύτηκε να χρησιμοποιηθεί σε ελαφρές εργασίες στην Τραπεζούντα. Καθώς οι κάτοικοι της υπαίθρου απειλούνταν από τις επιδρομές των τσετών, μερίμνησε ώστε να εγκατασταθεί σταθμός χωροφυλακής στη Σάντα της επαρχίας Ροδοπόλεως για να τους προστατέψει. Ο ακούραστος ιεράρχης με συνεχείς παραστάσεις στον βαλή της Τραπεζούντας  τον Μάρτιο του 1916 απέτρεψε των εκτοπισμό των Ελλήνων  των επαρχιών της Αργυρούπολης, Άρδασας, Κρώμνης και Χαλδίας.

     Για να αντιμετωπίσει την επισιτιστική κρίση που ξέσπασε στην Τραπεζούντα με την έναρξη του πολέμου  πρωτοστάτησε μαζί με τον βαλή στη δημιουργία μετοχικής εταιρείας στην οποία συμμετείχαν  Έλληνες έμποροι για τον τακτικό επισιτισμό της πόλης. Η «Φιλόπτωχος αδελφότητα» και οι ιερείς βρίσκονται σε ετοιμότητα προκειμένου να βοηθήσουν όσους αντιμετωπίζουν το φάσμα της πείνας. Ο Αμερικανός πάστορας Crawford εκμεταλλευόμενος τη δυσχερή θέση των Ελλήνων προσπαθεί μέσω της ελεημοσύνης να τους προσηλυτίσει. Ο Χρύσανθος αντιδρά άμεσα, ενημερώνει τον Crawford ότι η μητρόπολη ήδη βοηθά οικονομικά τους απόρους και τον προτρέπει αν επιθυμει να συνδράμει οικονομικά,  να δίνει τα χρήματα στον ταμία της Φιλοπτώχου αδελφότητος.

    Όταν το καλοκαίρι του 1915 ξεκίνησαν οι σφαγές των Αρμενίων, ο Χρύσανθος προσπάθησε με συνεχείς παραστάσεις στον βαλή και στους προξένους της Αυστρίας και της Γερμανίας να αποτρέψει τις σφαγές στην περιφέρειά του χωρίς όμως αποτέλεσμα. Πολλές μητέρες λίγο πριν την αναχώρησή τους διαισθανόμενες τι τους περίμενε, εμπιστεύονται τα παιδιά τους στον μητροπολίτη ο οποίος προσπαθεί να συστήσει ορφανοτροφείο για τα Αρμενόπουλα, όμως η τουρκική κυβέρνηση δίνει εντολή να διαλυθεί το ορφανοτροφείο και να διαμοιρασθούν τα παιδιά σε τουρκικές οικογένειες. Μόνο όταν θα καταλάβουν το 1916 οι Ρώσοι την πόλη, θα συγκεντρώσει από τις τουρκικές οικογένειες όλα τα παιδιά των Αρμένιων και θα συστήσει ορφανοτροφείο την εποπτεία του οποίου θα αναθέσει στη φιλόπτωχο αδελφότητα «Μέριμνα». Θα απαιτήσει και τα αρμενικά κοινοτικά κτήματα από τις τουρκικές αρχές τα οποία θα νοικιάσει για λογαριασμό του Αρμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Η Μητρόπολη Τραπεζούντας αναλαμβάνει τη μεταφορά και την ταφή χιλιάδων Αρμενίων που σφάχτηκαν στην Τραπεζούντα. Έλληνες στην ύπαιθρο με κίνδυνο της ζωής τους κρύβουν Αρμένιους. Κάποιοι ανακαλύπτονται και κατηγορούνται για περίθαλψη Αρμενίων. Ο Χρύσανθος με παρεμβάσεις στις τουρκικές αρχές κατορθώνει να τους σώσει από το στρατοδικείο και τον θάνατο.

    Με τη συνοδεία Γερμανών αξιωματούχων λίγο πριν τα Χριστούγεννα του 1915 επισκέφτηκε τα μοναστήρια του αγίου Ιωάννη Βαζελώνα, της Παναγίας Σουμελά και του Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα στην ενδοχώρα με σκοπό την ενίσχυση του φρονήματος του λαού. Ο μητροπολίτης Χρύσανθος πρόσφερε τις υπηρεσίες και την προστασία του και στις περιοχές των μητροπόλεων Χαλδίας και Ροδοπόλεως όταν αντιμετώπιζαν σοβαρά θέματα με τις αρχές και ζητούσαν τη βοήθειά του.

Η Ιερά Μονή  Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα

 Ο Χρύσανθος, πρόεδρος της ελληνικής διακυβέρνησης της Τραπεζούντας  κατά την  περίοδο της Ρωσικής κατοχής του ανατολικού Πόντου

 Στις 3 Απριλίου 1916 ο τούρκος διοικητής της Τραπεζούντας Τζεμάλ Άζμη βέης, καθώς πλησιάζουν τα ρωσικά στρατεύματα, παραδίδει τη διοίκηση της πόλης σε κυβέρνηση της οποίας πρόεδρος είναι ο Χρύσανθος. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του: « Ἀπό Ἒλληνας παρελάβομεν τὴν Τραπεζούντα, εἰς τοὺς Ἒλληνας καὶ τὴν  παραδίδομεν. Ἒχω πεποίθησιν εἰς τὴν σύνεσιν καὶ  φρόνησίν σας, ὃτι ὃλα θὰ διεξαχθῶσιν καλῶς καὶ θὰ προστατεύσητε  καὶ τοὺς εγκαταλειπομένους μουσουλμάνους ὃπως καὶ τοὺς  χριστιανοὺς, μὲ τὴν ἐγνωσμένην μεγαλοφυχίαν  καὶ  ἀγάπην σας.» Τελευταία στιγμή κι έχοντας ήδη πετύχει την απελευθέρωση των Ελλήνων από τα τάγματα εργασίας, ο Χρύσανθος πετυχαίνει και την απελευθέρωση των Ελλήνων που εργάζονται στα στρατιωτικά ραφεία, οι οποίοι αναλαμβάνουν την φροντίδα των βαριά τραυματισμένων Τούρκων στρατιωτών οι οποίοι νοσηλεύονται στα νοσοκομεία της πόλης. Μετά από δική του παρέμβαση, ο στρατηγός Χαμντή βέης  διέταξε τους στρατιώτες του να περάσουν πάνω από τα βουνά της Τραπεζούντας αντί διαμέσου της πόλης όπως είχε αρχικά αποφασιστεί. Έτσι η   Τραπεζούντα γλίτωσε από την λεηλασία. Κάποιοι εκμεταλλευόμενοι την αποχώρηση του τουρκικού στρατού, προσπάθησαν να λεηλατήσουν αποθήκες του λιμανιού. Η δυναμική επέμβαση του Χρύσανθου απέτρεψε τη λεηλασία.

Ο δήμαρχος Τραπεζούντας Ιωάννης Τριφτανίδης  προσφωνεί τον Μέγα Δούκα της Ρωσίας Νικολάι Νικολάγιεβιτς που μόλις έχει φτάσει στην πόλη με τα στρατεύματά του. Στο κέντρο ο μητροπολίτης Χρύσανθος. Τραπεζούντα, Ιούλιος 1916.(φωτ. Αρχείο ΕΜΠ)

         Κατά τη διάρκεια της ρωσικής κατοχής, αγωνίστηκε για την προστασία του μουσουλμανικού πληθυσμού. Απέτρεψε σφαγές Τούρκων που οι Αρμένιοι στρατιώτες οι οποίοι υπηρετούσαν στον ρωσικό στρατό ήθελαν να κάνουν ως αντίποινα για τις σφαγές των συμπατριωτών τους. Στις επαρχίες Ριζαίου, Όφεως, Σουρμένων, Γεμούρας, Ματσούκας και Πλατάνων εγκαθιστά μουσουλμάνους πρόσφυγες και για δύο ολόκληρα χρόνια τρέφει μέσω της επιτροπής προσφύγων χιλιάδες μουσουλμάνους πρόσφυγες. Οι Τούρκοι τον διορίζουν εκπρόσωπό τους. Οργανώνει πολιτικά δικαστήρια τα οποία δικάζουν με βάση τα έθιμα κάθε εθνότητας. Οργανώνει τους Τούρκους σε  κοινότητα και φροντίζει για τη λειτουργία τουρκικού σχολείου. 

      Την ίδια ώρα που ο σεβάσμιος ιεράρχης προσπαθούσε να προστατέψει το μουσουλμανικό στοιχείο, ο ελληνισμός του τουρκοκρατούμενου Πόντου δοκιμαζόταν σκληρά από τις συντονισμένες ενέργειες της τουρκικής κυβέρνησης που ήταν αποφασισμένη να το εξοντώσει. Η καλοσύνη και το γνήσιο, πατρικό ενδιαφέρον του Χρύσανθου για τους μουσουλμάνους θα βρει ανταπόδοση όταν οι Τούρκοι ανακαταλάβουν την πόλη και θα λειτουργήσει ως ασπίδα προστασίας απέναντι στους χριστιανούς της επαρχίας του.

   Με την κατάληψη των ανατολικών επαρχιών από τα ρωσικά στρατεύματα και κάτω από την επιρροή του πανσλαβισμού, τέθηκε θέμα στην Ιερά σύνοδο της Ρωσικής εκκλησίας για υπαγωγή των περιοχών αυτών στο Πατριαρχείο της Μόσχας. Υπήρχε η σκέψη να αντικατασταθεί ο Χρύσανθος από Ρώσο ιεράρχη η οποία όμως εγκαταλείφθηκε καθώς οι Ρώσοι ήταν πεπεισμένοι ότι γρήγορα θα καταλάμβαναν την Κωνσταντινούπολη και θα αντικαθιστούσαν και τον Πατριάρχη από Ρώσο επίσκοπο που θα υπαγόταν στο Πατριαρχείο Μόσχας. ‘Όταν ο Μέγας Δούκας Νικόλαος Νικολάιεβιτς βλέποντας τα εσωτερικά προβλήματα να διογκώνονται στη χώρα του και διαισθανόμενος τις άσχημες εξελίξεις, ζήτησε από τον Χρύσανθο, τον Ιούλιο του 1916 μία μεσολάβηση για ειρήνευση προς την τουρκική κυβέρνηση χωρίς όμως να αναφερθεί το όνομά του. Πράγματι άμεσα ανταποκρίθηκε στο αίτημα του ο διορατικός επίσκοπος ο οποίος έβλεπε ότι οι Ρώσοι δεν θα μπορούσαν να κατέχουν για πολύ τις περιοχές που είχαν καταλάβει και έστειλε ανάλογη επιστολή στον βαλή της Τραπεζούντας . 

  Όταν ο μητροπολίτης Χρύσανθος πληροφορήθηκε ότι οι Ρώσοι στρατιωτικοί στις περιοχές Δορύλης και Αργυρούπολης υποχρέωναν τους Έλληνες να δουλεύουν πολύ σκληρά στη διάνοιξη δρόμων με αποτέλεσμα να υπάρχει κύμα προσφύγων προς την Τραπεζούντα, επισκέφτηκε τον υπεύθυνο στρατηγό στη Δορύλη και διαμαρτυρήθηκε έντονα για την κακομεταχείριση των Ελλήνων. Σε προσωπική του επιστολή προς τον Μ. Δούκα όπου παρουσίασε τη σκληρή μεταχείριση και καταπίεση που υφίστανται οι Έλληνες παρατήρησε ότι τέτοια συμπεριφορά δεν έδειξαν ούτε οι Νεότουρκοι. Οι δύο στρατηγοί Φον Τσίγκελ και Γιαμπλούσκιν αντικαταστάθηκαν.

  Η αποχώρηση των Ρώσων και η είσοδος του τουρκικού στρατού στην Τραπεζούντα

      Η επικράτηση  των μπολσεβίκων στη Ρωσία σήμανε και το τέλος της ρωσικής κατοχής για την Τραπεζούντα. Ο μητροπολίτης Χρύσανθος μπροστά στην επικείμενη αναχώρηση των Ρώσων στρατιωτών προχώρησε σε συντονισμένες ενέργειες ώστε να προστατέψει το ελληνικό στοιχείο από τυχόν βιαιοπραγίες των Τούρκων τσετών. Προμήθευσε με ρωσικό, πολεμικό υλικό τους ιερείς της μητροπόλεώς του για να οργανώσουν ομάδες αυτοάμυνας στα χωριά τους. Παράλληλα  οργάνωσε τάγμα χωροφυλακής για την φρούρηση της Τραπεζούντας. Προμηθεύτηκε 400 σακιά αλεύρι καθώς προείδε ότι με την είσοδο του τουρκικού στρατού θα υπήρχε έλλειψη τροφίμων.

   Συμμετείχε στις συνεδριάσεις του μπολσεβικικού κομιτάτου, ήρθε σε συνάντηση με τον αρχηγό των τσετών Καχράν βέη για να ζητήσει την αργή προέλαση του στρατού του και όταν είδε την αναρχία που επικρατούσε στην ύπαιθρο εις βάρος των Ελλήνων, ζήτησε από τους Ρώσους να παραδώσουν το γρηγορότερο την πόλη στον τουρκικό στρατό. Τελικά η Τραπεζούντα παραδόθηκε στον τακτικό, τουρκικό στρατό τον Φεβρουάριο του 1918. Μαζί του επέστρεψαν και οι μουσουλμάνοι που είχαν φύγει όταν οι Ρώσοι κατέλαβαν την πόλη. Οι τουρκικές αρχές ευχαρίστησαν τον μητροπολίτη για την προστασία των μουσουλμάνων. Ανάμεσά τους και ο υπουργός των στρατιωτικών Εμβέρ πασάς και των ναυτικών Τζεμάλ πασάς.

Ο  Χρύσανθος στη διεθνή σκηνή αγωνιζόμενος για την ελευθερία του Πόντου

   Ήδη τον Οκτώβριο του 1918 είχε υπογραφεί η πρώτη ανακωχή μεταξύ των εμπόλεμων κρατών. Η Τουρκία ήταν με τους ηττημένους και η Ελλάδα με τους νικητές. Ο Χρύσανθος και οι Πόντιοι είχαν κάθε λόγο να ελπίζουν σε ένα καλύτερο μέλλον. 

  Στη διάσκεψη του Παρισιού η οποία  ξεκίνησε τις εργασίες της τον Ιανουάριο του 1919 και καθόρισε τις τύχες των ηττημένων λαών, το Οικουμενικό Πατριαρχείο έστειλε επιτροπή για να προβάλλει τα δίκαια του αλύτρωτου ελληνισμού. Μέλος της επιτροπής ορίστηκε και ο μητροπολίτης Τραπεζούντας Χρύσανθος ο οποίος αναχώρησε για το Παρίσι μέσα σ’ ένα κλίμα συγκίνησης και ενθουσιασμού. Ο Βενιζέλος ο οποίος βρισκόταν ήδη στο Παρίσι δεν είχε συμπεριλάβει την περιοχή του Πόντου στις ελληνικές διεκδικήσεις ενώ είχε καταθέσει υπόμνημα στο οποίο συναινούσε στην υπαγωγή του Πόντου στην αρμενική δημοκρατία που τότε προσπαθούσε να συσταθεί παρά τις διαμαρτυρίες των Ελλήνων του Πόντου. Ο Χρύσανθος επιχειρηματολόγησε υπέρ της ανεξαρτησίας του Πόντου τονίζοντας βάση στατιστικών τη σημαντική παρουσία του ελληνικού στοιχείου στην περιοχή καθώς και την υποδειγματική διακυβέρνηση της επαρχίας της Τραπεζούντας τα έτη 1916-1918 όπου υπήρχε ένα είδος αυτονομίας. Ο Βενιζέλος παραδέχθηκε ότι η ενημέρωση που είχε ήταν λανθασμένη και δεσμεύτηκε ότι θα προσπαθούσε να επανορθώσει. Χαρακτηριστικό της εντύπωσης που ο μητροπολίτης προκάλεσε στον Βενιζέλο είναι τα λόγια του προς τον συνεργάτη του Παπά: « Να είχομεν Διοικητήν εις την Ελλάδα σαν τον Άγιο Τραπεζούντος!». Στις συνομιλίες που είχε ο σεπτός ιεράρχης με την αρμενική αντιπροσωπεία , αντιπρότεινε τη δημιουργία ποντοαρμενικής ομοσπονδίας.

Στιγμιότυπο από τη Συνδιάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων στις αρχές του 1919. Πηγή εικόνας: diplomatie.gouv.fr

   Ως επικεφαλής της αντιπροσωπείας του Πόντου ο Χρύσανθος πρόβαλε τις θέσεις των Ποντίων για ανεξάρτητο ποντιακό κράτος στον Γάλλο πρόεδρο Πουανκαρέ, στον Γάλλο πρωθυπουργό Κλεμανσώ, σε μέλη της αγγλικής αποστολής και στον πρόεδρο των Η.Π.Α. Ουίλσον. Κατέθεσε σχετικό υπόμνημα στη συνδιάσκεψη υποστηρίζοντας την ίδρυση ανεξάρτητου ποντιακού κράτους. Μολονότι όλοι αντιμετώπισαν θετικά το όλο θέμα, δεν δεσμεύτηκαν  για την ίδρυση ποντιακού κράτους. Ο Χρύσανθος μεταβαίνει για λίγο στο Λονδίνο προκειμένου να ενημερώσει την αγγλική κυβέρνηση και τον αρχιεπίσκοπο Καντερβουρίας για το ζήτημα του Πόντου και να καταθέσει σχετικό υπόμνημα. 

   Επιστρέφοντας στο Παρίσι ενημερώνει τον Ελευθέριο Βενιζέλο και από εκεί επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη όπου και έχει συζητήσεις με σημαίνοντα πρόσωπα της Τουρκίας όπως τον πρώην βαλή της Τραπεζούντας Σουλεϊμάν Νετζμή βέη, τον βουλευτή Τραπεζούντας Χαφούζ Μεμέτ Βέη, και τους στενούς συνεργάτες και αντιπροσώπους του Κεμάλ Ατατούρκ στην Κωνσταντινούπολη  τον Ιζέτ Πασά και τον Καρά Βασήφ βέη. Συζητήθηκε το θέμα της ισοπολιτείας Ελλήνων και μουσουλμάνων είτε σε περίπτωση αυτονομίας του Πόντου υπό την κοινωνία των Εθνών είτε στα όρια του τουρκικού κράτους και καταγράφηκαν στην τουρκική γλώσσα οι όροι της συμφωνίας. Επρόκειτο όμως για μη δεσμευτική συμφωνία η οποία εκφράζει προσωπικές γνώμες που για τον λόγο αυτό δεν κοινοποιήθηκε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. 

    Τον Οκτώβριο του 1919 επιστρέφει στην Τραπεζούντα και τον Ιανουάριο του ίδιου έτους πηγαίνει στο Βατούμ όπου συμμετέχει στις εργασίες του συνεδρίου των Ποντίων. Με εντολή του Οικουμενικού Πατριαρχείου μεταβαίνει στην Τιφλίδα για να εκτιμήσει την κατάσταση της εκκλησίας της Γεωργίας  και καταθέτει σχετική έκθεση στο Πατριαρχείο. Τις κινήσεις του μητροπολίτη παρακολουθεί η τουρκική μυστική αστυνομία η οποία ενημερώνει σχετικά το υπουργείο εσωτερικών ενώ πληθαίνουν τα δημοσιεύματα της τουρκικής εφημερίδας της Τραπεζούντας «Ιστικπάλ»  που ψέγει τον μητροπολίτη για τη στάση του στο ποντιακό ζήτημα. Ήδη από τον Μάιο του 1919 που έγινε η απόβαση του Μουσταφά Κεμάλ στην Σαμψούντα άρχισαν οι εκτοπίσεις  και οι σφαγές του ελληνισμού στον Πόντο.

Ο πρωθυπουργός της Αρμενίας Χατισιάν

    Τον Ιανουάριο του  1920 ο μητροπολίτης Χρύσανθος  μεταβαίνει στην πρωτεύουσα της Αρμενίας Εριβάν και υπογράφει ύστερα από συζητήσεις μαζί με τον πρωθυπουργό της Αρμενίας Χατισιάν τη δημιουργία της Ποντοαρμενικής Ομοσπονδίας. Ταυτόχρονα υπογράφεται από τους Αρμένιους αξιωματικούς και τον στρατάρχη  Καθενιώτη στρατιωτική συμφωνία μεταξύ των δύο μερών. Παραμένουν όμως ζητήματα που δεν έχουν επαρκώς ορισθεί και η αρμενική κυβέρνηση πληροφορεί τον Χρύσανθο ότι η ρύθμισή τους θα γίνει από την Αρμενική Αντιπροσωπεία στο Παρίσι. Στις επιστολές που στέλνει στον Ελευθέριο Βενιζέλο ζητά την αποστολή στρατιωτικών σωμάτων αναφερόμενος στην κρισιμότητα της κατάστασης καθώς οι Σοβιετικοί και οι Τούρκοι συνεργάζονται στρατιωτικά εις βάρος Αρμενίων και Ελλήνων. Όμως όταν ο Χρύσανθος μετέβη τον Φεβρουάριο του 1920 στην Αγγλία  για να υποστηρίξει τα δίκαια των Ποντίων στη Διάσκεψη του Λονδίνου, οι Αρμένιοι που υπέβαλαν και οι ίδιοι τις θέσεις τους δήλωσαν άγνοια για την συμφωνία Ποντίων και Αρμενίων. Η διάσκεψη δεν ασχολήθηκε όμως με το ποντοαρμενικό θέμα. 

   Στις 7/20 Σεπτεμβρίου 1921 κι ενώ ο Χρύσανθος βρίσκεται ξανά στο Λονδίνο, το δικαστήριο ανεξαρτησίας της Αμάσειας, ένα δικαστήριο παρωδία  που σκοπό είχε την εξόντωση των επιφανών Ποντίων, τον καταδίκασε ερήμην σε θάνατο. Μαζί του καταδικάστηκαν και εκτελέστηκαν ο συνεργάτης του και βουλευτής Ματθαίος Κωφίδης και ο εκδότης της εφημερίδας «Εποχή» στην Τραπεζούντα Νικόλαος Καπετανίδης. 

Ο εκδότης της εφημερίδας «Εποχή» Νικόλαος Καπετανίδης

     Ο μητροπολίτης Χρύσανθος θα αναγκαστεί να εγκαταλείψει για πάντα τον αγαπημένο του Πόντο και να εγκατασταθεί στην Αθήνα το 1922. Ο ίδιος οραματίστηκε  ένα ανεξάρτητο ποντιακό κράτος όπου μουσουλμάνοι και χριστιανοί θα ζούσαν ειρηνικά με σεβασμό ο ένας προς τον άλλον και αγωνίστηκε προς μία ειρηνική επίλυση του ποντιακού ζητήματος. Οι διεθνείς συγκυρίες, τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα των μεγάλων Δυνάμεων, η εγκατάλειψη του Πόντου από την ελληνική κυβέρνηση και ο τουρκικός εθνικισμός όχι μόνο δεν επέτρεψαν την ανεξαρτησία του Πόντου, αλλά οδήγησαν στην καταστροφή του. Η ανταλλαγή των πληθυσμών θα αποτελέσει την ταφόπλακα του ποντιακού ζητήματος.

Βιβλιογραφία

Αλλαμανή Έφη, Παναγιωτοπούλου Κρίστα, «Ο ελληνισμός της Μικράς Ασίας σε διωγμό», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ.15, Αθήνα 1978, σ.97-112

Αποστολίδης Παύλος, Ο Μητροπολίτης Τραπεζούντος Χρύσανθος Φιλιππίδης (1913-1923) Η αρχιερατεία του στην Τραπεζούντα, Εκδόσεις Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2008

 Πελαγίδης Ευστάθιος, «Ο ηρωικός Πόντος», Αλησμόνητες Πατρίδες, τόμος 9ος

Θεσσαλονίκη, εκδόσεις Τζιαμπίρης-Πυραμίδα

Σιδηράς Ιωάννης, Ο Εθνάρχης Μητροπολίτης Τραπεζούντος Χρύσανθος στη Διεθνή Διάσκεψη των Παρισίων για τη σωτηρία του αφανιζόμενου Ποντιακού Ελληνισμού, https://radiomax.gr/%CE%BF-%CE%B5%CE%B8%CE%BD%CE%AC%CF%81%CF%87%CE%B7%CF%82-%CE%BC%CE%B7%CF%84%CF%81%CE%BF%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%AF%CF%84%CE%B7%CF%82-%CF%84%CF%81%CE%B1%CF%80%CE%B5%CE%B6%CE%BF%CF%8D%CE%BD%CF%84%CE%BF/, 15-5-2023

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B9%CE%B5%CF%80%CE%AF%CF%83%CE%BA%CE%BF%CF%80%CE%BF%CF%82_%CE%A7%CF%81%CF%8D%CF%83%CE%B1%CE%BD%CE%B8%CE%BF%CF%82,15-5-2023

Εικόνες

1.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B9%CE%B5%CF%80%CE%AF%CF%83%CE%BA%CE%BF%CF%80%CE%BF%CF%82_%CE%A7%CF%81%CF%8D%CF%83%CE%B1%CE%BD%CE%B8%CE%BF%CF%82

2. https://www.facebook.com/kromni.pontou/posts/1609793339155489/

3. https://www.orthodoxianewsagency.gr/paideia-kai-politismos/amele-tampourou-ta-tagmata-tou-thanatou/

4. https://www.trapezounta.gr/pontus/religion/churches-and-monasteries/406/

 5..https://www.pontosnews.gr/354069/istoria/trapezounta-100-chronia-apo-tin-eisodo-to/

6.https://www.offlinepost.gr/2022/08/08/oi-diekdikiseis-tis-ellados-sti-sindiaskepsi-eirinis-ton-parision/

7.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BB%CE%B5%CE%BE%CE%AC%CE%BD%CF%84%CF%81_%CE%A7%CE%B1%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%B9%CE%AC%CE%BD#/media/%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B5%CE%AF%CE%BF:Alexander_Khatisian_(1911).jpg

8. https://www.sansimera.gr/biographies/2868

« Ελληνικόν Φροντιστήριον Τραπεζούντος» ή «Φάρος της Ανατολής»

19η Μαΐου 2023- 19η Μαΐου 1919 104 χρόνια από την τελική φάση της γενοκτονίας των Ελλήνων  του Πόντου. Στις 19 Μαΐου 1919 ο Μουσταφά Κεμάλ αποβιβάζεται στη Σαμψούντα για να ξεκινήσει τη δεύτερη και πιο άγρια φάση της Ποντιακής Γενοκτονίας, υπό την καθοδήγηση των γερμανών και σοβιετικών συμβούλων του. Μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή το 1922 οι Ελληνοπόντιοι που έχασαν τη ζωή τους ξεπέρασαν τους 200.000, ενώ κάποιοι ιστορικοί μιλούν για   350.000. Η Βουλή των Ελλήνων ψήφισε ομόφωνα στις 24 Φεβρουαρίου 1994 την ανακήρυξη της 19ης Μαΐου ως Ημέρα Μνήμης για τη Γενοκτονία του Ποντιακού Ελληνισμού. Στο αφιέρωμά μας με αφορμή  την ημέρα αυτή, θα ασχοληθούμε με τον κορυφαίο φορέα εκπαίδευσης  του  Ποντιακού Ελληνισμού το «Φροντιστήριο Τραπεζούντας»

Το Ελληνικό Φροντιστήριο της Τραπεζούντας ή «Φάρος της Ανατολής» υπήρξε ο σημαντικότερος εκπαιδευτικός οργανισμός της Τραπεζούντας. Ιδρύθηκε το 1682 από το Σεβαστό Κυμινήτη και κατά τη λειτουργία του συνέβαλε στην εμφάνιση  των  σημαντικότερων διανοούμενων του Πόντου. Το σχολείο άρχισε να λειτουργεί τον 17ο αιώνα, δεν ήταν όμως αρχικά σε υψηλή εκτίμηση,  όμως ήταν το μοναδικό σε όλη τη περιοχή. Με τον καιρό  καθιερώθηκε και άρχισε η αναγνώρισή του, ενώ πήρε την επωνυμία Φροντιστήριο. Στην καθιέρωσή του συνετέλεσαν μεταξύ άλλων οι ηγεμόνες της Μολδοβλαχίας Μουρούζης και Υψηλάντης, που στις αρχές του 18ου αιώνα άρχισαν να το επιχορηγούν οικονομικά, με σκοπό τη γενικότερη ανάδειξη και βελτίωσή του. Το όνομα Φροντιστήριο φέρεται να το έλαβε περί το 1682. Στους βασικούς ευεργέτες του Φροντιστηρίου περιλαμβάνονται επίσης πλούσιοι Έλληνες έμποροι, όχι μόνο από την περιοχή της Τραπεζούντας, αλλά και από αλλού, κυρίως τη Ρωσία και τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Στο ίδρυμα δίδαξαν από τον 17ο αιώνα διάφοροι διδάσκαλοι όπως ο Τραπεζούντιος Σεβαστός Κυμινήτης, ο Σάββας Τριανταφυλλίδης, ο Σάββας Κωνσταντινίδης, ο Περικλής Τριανταφυλλίδης κ.ά. Με διάταγμα του Βασιλέως Γεωργίου του Α΄ το ίδρυμα αναγνωρίσθηκε και επίσημα ως ισότιμο ελληνικό Γυμνάσιο με τον τίτλο "Ελληνικόν Φροντιστήριον Τραπεζούντος". Λειτούργησε, παρά τις δυσκολίες, μέχρι το 1921  και η προσφορά του υπήρξε πολύ σημαντική στην πνευματική και ηθική ανάπλαση των Ελληνοποντίων, στην ανάπτυξη της εθνικής τους συνείδησης, καθώς και στην κατάρτιση  δασκάλων για τις εκεί κοινότητες.

Η πρώτη του έδρα κατά την ίδρυση του, ήταν μετόχι της Παναγίας Σουμελά. Το τελευταίο μεγαλοπρεπές κτίριο του Φροντιστηρίου, το οποίο θεμελιώθηκε το 1898 και αποπερατώθηκε το 1902, βρισκόταν στα βράχια της παραλίας της Τραπεζούντας. Ήταν τριώροφο σε σχήμα Π, είχε 36 αίθουσες, κεντρική θέρμανση, και στην πλευρά που έβλεπε στη θάλασσα υπήρχαν 2 επιπλέον όροφοι όπου στεγάζονταν το ανοικτό και κλειστό γυμναστήριο. Στο ισόγειο υπήρχαν οι αίθουσες ωδικής της Φιλαρμονικής Τραπεζούντας, η τραπεζαρία των μαθητών, το ιματιοφυλάκιο και στεγάζονταν σύλλογοι που με κάποιο τρόπο σχετίζονταν με το Φροντιστήριο, όπως ο σύλλογος «Ξενοφών». Στον πρώτο όροφο στεγάζονταν οι τάξεις του Δημοτικού και τμήμα του Σχολαρχείου, ενώ στο δεύτερο οι υπόλοιπες τάξεις του Σχολαρχείου, το Γυμνάσιο και το Αναγνωστήριο. Το κτίριο ακόμη διέθετε εσωτερική μεγάλη αυλή πίσω. Λειτούργησε με διευθυντή το Ματθαίο Παρανίκα ως το 1921, παρ' όλες τις δυσκολίες που είχαν τα τελευταία έτη δημιουργηθεί από τις αναταραχές που είχαν ξεσπάσει στην περιοχή του Πόντου μετά το 1908, εξαιτίας του κινήματος του Νεοτούρκων και  οι οποίες διήρκεσαν μέχρι και το 1922, έτος της Μικρασιατικής Καταστροφής, οπότε και εκτοπίστηκε εντελώς το ελληνικό στοιχείο από την περιοχή της Μ. Ασίας και του Πόντου. 

Από την αρχή της λειτουργίας του Φροντιστηρίου, στόχος του ήταν η διαμόρφωση ελληνικής και χριστιανικής συνείδησης. «Κύριο μέλημά του ιδρυτή του , Σεβαστού Κυμινήτη, ήταν η πνευματική ανάπτυξη των συμπατριωτών του και η ηθική και δογματική ενίσχυσή τους, ώστε να αντισταθούν στους διωγμούς των Τούρκων και στην προπαγάνδα των καθολικών».  Αν και το Φροντιστήριο ιδρύθηκε κατά το πρότυπο της Σχολής του Φαναρίου, οι συνθήκες κάτω από τις οποίες λειτουργούσε κατά τα πρώτα χρόνια της ίδρυσής του δεν πρόδιδαν την εξέλιξη που θα ακολουθούσε  και τη σπουδαιότητά του. Από επιστολή του Κυμινήτη προς τον δάσκαλό του Ιωάννη Καρυοφύλλη πληροφορούμαστε ότι οι πρώτοι μαθητές του ήταν συνολικά 20.

Τον Σεβαστό Κυμινήτη διαδέχθηκε το 1689 στη διεύθυνση του Φροντιστηρίου ο Θεόδωρος ο Συμεώνος, ο οποίος παρέμεινε μέχρι το 1692. Αν και για το διάστημα 1692-1720 δεν έχουμε πληροφορίες για τους διευθυντές και τους δασκάλους του Φροντιστηρίου, ωστόσο υπάρχουν μαρτυρίες ότι παρέμεινε ανοικτό όλο αυτό το διάστημα. Το 1720 τη διεύθυνση του Φροντιστηρίου την ανέλαβε ο Νικόδημος. Η μακρόχρονη σχολαρχία του και οι προσπάθειες που κατέβαλε για την ανανέωση της σχολής με την ίδρυση βιβλιοθήκης συνετέλεσαν ώστε από τη δεύτερη δεκαετία του 18ου αιώνα η σχολή να είναι γνωστή με το όνομα «Κοσμική Σχολή Νικόδημου». Την περίοδο αυτή αφιερώθηκαν στο Φροντιστήριο τα βιβλία του Γ. Υπομενά, κίνηση που αποτέλεσε αφορμή για την ίδρυση βιβλιοθήκης. 

 Ιστορία του Φροντιστηρίου

Η περίοδος από το 1817 ως το 1922, παρά τα όποια προβλήματα που κατά καιρούς παρουσιάστηκαν, χαρακτηρίστηκε από τη διαρκή προσπάθεια αναβάθμισης του Φροντιστηρίου της Τραπεζούντας, αναβάθμιση η οποία κατέληξε στην αναγνώρισή του ως πλήρες Γυμνάσιο, ισότιμο των Γυμνασίων του ελληνικού κράτους, στο τέλος του 19ου αιώνα. Η άνθηση του την περίοδο αυτή, και ιδιαίτερα μετά το 1860, οφειλόταν στο ενδιαφέρον ολόκληρης της κοινότητας της Τραπεζούντας για τα εκπαιδευτικά πράγματα της πόλης: απλοί πολίτες, η Μητρόπολη και τα μοναστήρια συνέβαλαν, ο καθένας με το ύψος της επιχορήγησης που μπορούσε, στην ανοδική του πορεία.

 1817-1850 η ανασύσταση του Φροντιστηρίου

Το Φροντιστήριο ανασυστάθηκε από τον Σάββα Τριανταφυλλίδη το 1817, στο πλαίσιο του αυξημένου ενδιαφέροντος για την παιδεία που προκάλεσε το κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.  Οι διάδοχοι του Σάββα Τριανταφυλλίδη, που πέθανε το 1823, μέχρι το 1840 εναλλάσσονταν τακτικά στη σχολαρχία του Φροντιστηρίου, συχνά και μέσα στο ίδιο έτος, με αποτέλεσμα να διαψευστούν προσωρινά οι ελπίδες για πιο εύρυθμη και πιο αποδοτική λειτουργία του. Η ανώμαλη αυτή κατάσταση ανατράπηκε κατά τη σχολαρχία του Αντώνη Καμπούρογλου, ο οποίος δίδαξε στο Φροντιστήριο μέχρι το 1842. Το Φροντιστήριο περιλάμβανε τότε μόνο δύο τάξεις ελληνικές –όπου διδάσκονταν μόνο ελληνικά και θρησκευτικά–, ενώ παραλείπονταν όλα τα υπόλοιπα μαθήματα. Ενώ οι απόφοιτοί του μέχρι τότε, όταν πήγαιναν στην Αθήνα να συνεχίσουν τις σπουδές τους, κατάφερναν να καταταγούν στην πρώτη τάξη του Γυμνασίου, από το 1840 και μετά κρίνονταν ικανοί για ανώτερες σπουδές και αρκετοί στέλνονταν με έξοδα της κοινότητας, με την υποχρέωση να επιστρέψουν και να διδάξουν στην ιδιαίτερή τους πατρίδα.

 1850-1902 η περίοδος της ακμής

Διάδοχος του Αντώνη Καμπούρογλου ήταν το 1844 ο Περικλής Τριανταφυλλίδης. Την περίοδο 1850-1855 η ζωή του Φροντιστηρίου χαρακτηρίστηκε από βαθιά κρίση που οφειλόταν σε ενδοκοινοτικές συγκρούσεις. Αποτέλεσμα ήταν να καμφθεί για ένα διάστημα η διαρκής πρόοδος του Φροντιστηρίου και να μειωθεί ο αριθμός των μαθητών που φοιτούσαν σε αυτό, εξέλιξη που ωστόσο ήταν παροδική και ανατράπηκε αμέσως μετά την αποκλιμάκωση της κρίσης. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1850 αυξήθηκαν τόσο οι μαθητές του σχολείου όσο και οι τάξεις που λειτουργούσαν και τα μαθήματα που διδάσκονταν, αφού προστέθηκαν τα γαλλικά. Πάντως η διδασκαλία των αρχαιοελληνικών μαθημάτων και την περίοδο αυτή κυριαρχούσε έναντι της Φυσικής και της Χημείας, που βρίσκονταν σε δεύτερη μοίρα. Ήδη από την εποχή αυτή είχε ψηφιστεί ετήσιο κονδύλι για τον εμπλουτισμό της βιβλιοθήκης, που φαίνεται να ενδιέφερε ολόκληρη την κοινότητα.

Οι σχέσεις με το ελληνικό κράτος συσφίχθηκαν στο τέλος του 19ου αιώνα, αφού το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας αναγνωρίστηκε από το Πανεπιστήμιο Αθηνών ως πλήρες Γυμνάσιο, ισότιμο των ελληνικών. Αποτέλεσε έτσι το μόνο αναγνωρισμένο Γυμνάσιο του Πόντου μέχρι τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα, οπότε αναγνωρίστηκε και το Γυμνάσιο Αμισού. Τα μαθήματα που διδάσκονταν ήταν ίδια με αυτά των γυμνασίων της Ελλάδας (Ελληνικά, Μαθηματικά, Φυσική, Χημεία και Γυμναστική). Επίσης, ως ξένες γλώσσες διδάσκονταν τα Γαλλικά, τα Τούρκικα και τα Ρωσικά. Από τα σημαντικότερα ονόματα διδασκόντων ήταν οι Περικλής Τριανταφυλλίδης, Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος, Γ. Κ. Παπαδόπουλος, Ι. Παρχαρίδης, Μ. Παρανίκας, Ν. Λιθοξόος, Ευθ. Γραμματικόπουλος.

 20ός αιώνας η  πλήρης ανάπτυξη του Φροντιστηρίου

Η περίοδος αρμονικής λειτουργίας του Φροντιστηρίου διήρκεσε ως τη νέα ενδοκοινοτική κρίση του 1893, η οποία κράτησε τέσσερα περίπου χρόνια. Η νέα περίοδος από το 1897 χαρακτηρίστηκε από την ανέγερση μεγαλοπρεπούς κτηρίου στο οποίο στεγάστηκε το Φροντιστήριο μέχρι το 1921. Από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι τα τελευταία χρόνια της λειτουργίας του, στο κτήριο του Φροντιστηρίου στεγάζονταν τετρατάξιο Δημοτικό, τριτάξιο Σχολαρχείο και πεντατάξιο Γυμνάσιο. Στην πραγματικότητα λειτουργούσαν στο Φροντιστήριο δύο γυμνάσια, αφού εξαιτίας του πλήθους των μαθητών κάθε τάξη ήταν χωρισμένη σε δύο τμήματα. Περιλάμβανε κλασικό και εμπορικό τμήμα και τα μαθήματα που διδάσκονταν ήταν αντίστοιχα με της Ελλάδας. Στην Εμπορική Σχολή του Φροντιστηρίου φοιτούσαν απόφοιτοι της δευτέρας τάξεως του Γυμνασίου. Από το 1907, στη σχολαρχία του Ν. Λιθοξόου, άρχισε να λειτουργεί στο Φροντιστήριο στοιχειώδες διδασκαλείο. Γνωστά ονόματα δασκάλων ως τον Νοέμβριο του 1921, οπότε σταμάτησε η λειτουργία του Φροντιστηρίου, ήταν οι: Μ. Χειμωνίδης, Καπνιάς, Αθανασιάδης, Λαζαρίδης, Κανανίδης, Τζιράχ, Μαυρίδης, Χρυσουλίδης, Στρουθόπουλος, Ισμαήλ Βασιλειάδης, Φ. Χειμωνίδης και Φωστηρόπουλος. Η φήμη και ακτινοβολία του Φροντιστηρίου ήταν τόσο μεγάλη ώστε σε αυτό συνέρρεαν μαθητές, όχι μόνο από την επαρχία της Τραπεζούντας, αλλά και από τις υπόλοιπες επαρχίες του Πόντου, όπως και από τις ελληνικές κοινότητες της Ρωσίας. Και οι απόφοιτοι του Φροντιστηρίου στέλνονταν δάσκαλοι σε ολόκληρο τον Πόντο και τα παράλια της Μαύρης Θάλασσας.

Το 1923 δόθηκε το οριστικό τέλος του με τη Συνθήκη της Λωζάννης. Σήμερα, το Φροντιστήριο συνεχίζει να στεγάζει τους φοιτητές της Τραπεζούντας.

Η λειτουργία του Φροντιστηρίου

Τα μαθήματα ξεκινούσαν  περίπου στα μέσα Σεπτεμβρίου, ενώ η λήξη της σχολικής χρονιάς ήταν στα μέσα Ιουνίου. Πέρα από τις δίμηνες καλοκαιρινές διακοπές, υπήρχαν οι εορτές των Χριστουγέννων και του Πάσχα, όπου τα μαθήματα διακόπτονταν για μερικές ημέρες, και η εορτή των Τριών Ιεραρχών, η οποία γιορταζόταν με μεγαλοπρέπεια. Εθνικές εορτές δε γιορτάζονταν ούτε ελληνικές ούτε τουρκικές. Σχετικά με το ωρολόγιο πρόγραμμα, τα μαθήματα διαρκούσαν από τις 8 το πρωί ως τις 12 το μεσημέρι, για να επαναληφθούν στις 2 το απόγευμα και να διακοπούν στις 4. Το Σάββατο δεν υπήρχαν απογευματινά μαθήματα, ενώ η Κυριακή ήταν αργία. Η διδακτική ώρα διαρκούσε 45 λεπτά και ακολουθούσε 5λεπτο διάλειμμα. Στις  δύο πρώτες ώρες διδάσκονταν τα ελληνικά, ενώ την τρίτη τα μαθηματικά, η φυσική ή η χημεία. Τις απογευματινές ώρες διδάσκονταν τα υπόλοιπα θεωρητικά μαθήματα. Το διδακτικό έτος χωριζόταν σε δύο εξάμηνα. Στο τέλος κάθε εξαμήνου γίνονταν  γραπτές εξετάσεις. Οι εξετάσεις του β’ εξαμήνου ήταν  πάνω σε όλη την ύλη  και ήταν καθοριστικές για την προαγωγή ή την απόλυση του μαθητή καθώς  δεν προβλεπόταν επανεξέταση σε περίπτωση αποτυχίας. Οι απολυτήριες εξετάσεις συνοδεύονταν και από ειδική δημόσια τελετή, στην οποία συμμετείχαν όλα τα επίσημα πρόσωπα της τότε κοινωνίας της Τραπεζούντας, ενώ αποτελούσε και μια από τις λίγες εκδηλώσεις που είχαν καθαρά εθνικό χαρακτήρα. Η τελική βαθμολογία σε κάθε μάθημα ήταν το αποτέλεσμα των γραπτών εξετάσεων και των δύο εξαμήνων, συμψηφιζόμενο με εκείνο των προφορικών, καθημερινών εξετάσεων. Η κλίμακα αξιολόγησης, σύμφωνα με τα  απολυτήρια που σώζονται μέχρι σήμερα, ήταν: άριστα: 6—5,5 / λίαν καλώς: 5,5—4 / καλώς: 4—3

Ο εθνοποιητικός ρόλος του Φροντιστηρίου

Η δράση του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας μετά το 1860 εντάχθηκε στο ευρύτερο πλαίσιο της δημιουργίας εθνοτικής ταυτότητας κυρίως μέσα από τη σύνδεσή του με το γενικότερο κλίμα της εποχής και τη διάθεση για ανακάλυψη της τοπικής ιστορίας καθώς και τη  θεμελίωση και τη  διαχείριση πολιτισμικών δεσμών με την κλασική αρχαιότητα. Αποτέλεσε το κέντρο όπου φοίτησαν ή δίδαξαν οι σημαντικότεροι λόγιοι του Πόντου, οι άνθρωποι που μέσα από πολύπλευρο έργο πέραν του διδακτικού εργάστηκαν για τη συγκρότηση εθνικού χώρου στην περιοχή. Οι άνθρωποι αυτοί, καθώς και πολλοί ακόμα που φοίτησαν στο Φροντιστήριο, αποτελούσαν τους λόγιους κύκλους του Πόντου, και το  έργο τους, διδακτικό και συγγραφικό , συνετέλεσε στη δημιουργία μιας διακριτής  ταυτότητας, της ποντιακής. Ο κεντρικός ρόλος του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας στη συγκρότηση της εθνικής ποντιακής ταυτότητας καταφαίνεται και από τη σχέση του με τους υπόλοιπους συλλόγους της πόλης. Στο χώρο του Φροντιστηρίου  στεγάζονταν τα γραφεία του συλλόγου «Ξενοφών» και αίθουσες της φιλαρμονικής της πόλης, καθώς φαίνεται να λειτουργούσε ως σημείο αναφοράς για ολόκληρη την εκπαιδευτική δραστηριότητα του Πόντου.

Μετονομασίες

Στο πλαίσιο της συγκρότησης της εθνικής κοινότητας εντάσσονται και οι εξαρχαϊσμοί των ονομάτων που συντελέστηκαν στο Φροντιστήριο από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και μετά. Μετά την ανανέωση και το κλίμα ελευθερίας που δημιούργησε η εφαρμογή των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων με τις διακηρύξεις για την ισότητα όλων των υπηκόων της αυτοκρατορίας ανεξαρτήτως θρησκεύματος, ξεκίνησε ένα κύμα εξελληνισμού και εκχριστιανισμού των ανθρωπωνυμίων. Το ρεύμα αυτό είχε ήδη ξεκινήσει από τις δύο πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα αλλά αφορούσε μικρούς κύκλους διανοουμένων.  Οι πληροφορίες που έχουμε για τις μετονομασίες στο Φροντιστήριο Τραπεζούντας αφορούν τα επώνυμα των μαθητών. Οι εξελληνισμοί αυτοί, στην πραγματικότητα πρόκειται για μεταφράσεις του τουρκικού επωνύμου, είχαν στόχο  με την αλλαγή του επωνύμου του παιδιού να επηρεαστεί στο μέλλον το επώνυμο ολόκληρης της οικογένειας. Τέτοια εξελληνισμένα επίθετα ήταν για παράδειγμα τα ακόλουθα: Έξογλου -Ξυνόπουλος, Ελατζόγλου-Ελαττόπουλος, Ατζεμόγλου-Περσόπουλος, Ταραχτζόγλου-Κτενίδης και Καζκερτανόγλου-Χηνολαιμίδης. 

Το Φροντιστήριο Τραπεζούντας στην Ελλάδα

Η ιστορία του Φροντιστηρίου συνεχίστηκε στη μητροπολιτική Ελλάδα, στην πόλη της Θεσσαλονίκης, μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών έπειτα από  τη Σύμβαση Ανταλλαγής, η οποία υπογράφηκε στο περιθώριο της Συνθήκης της Λωζάννης. Το «Οκτατάξιον Γυμνάσιον Καλαμαριάς» ιδρύθηκε ως αυτόνομο σχολείο, τη σχολική χρονιά 1946-1947. Ήδη από το 1943 στην Καλαμαριά λειτουργούσε Γυμνάσιο ως παράρτημα του Ε΄ Γυμνασίου Αρρένων Θεσσαλονίκης. Στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1964-1965 τα Γυμνάσια αυτονομήθηκαν από τα Λύκεια. Έτσι το Γυμνάσιο Καλαμαριάς λειτούργησε αυτόνομα στο κτίριο του σημερινού Δημαρχείου. Τον Σεπτέμβριο του 1965 τέθηκε από τον τότε πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου ο θεμέλιος λίθος του σημερινού διδακτηρίου. Το οποίο εγκαινιάστηκε το 1970. Το σχολικό έτος 1967-1968 το Γυμνάσιο γίνεται ξανά εξατάξιο και μετονομάζεται σε «Μικτόν Γυμνάσιον Καλαμαριάς». Είναι το πρώτο μικτό Γυμνάσιο στη Θεσσαλονίκη. Το 1973, το «Μικτόν Γυμνάσιον Καλαμαριάς» λαμβάνει το προσωνύμιο «Φροντιστήριο Τραπεζούντας». Κατά τη μεταρρύθμιση του 1976-1977 το σχολείο μετονομάστηκε σε «Α’ Μικτό Γυμνάσιο Καλαμαριάς». Το 2008, το 1ο Γυμνάσιο Καλαμαριάς μετονομάστηκε, για δεύτερη φορά στη μακρά ιστορία του, σε «1ο Γυμνάσιο Καλαμαριάς – Φροντιστήριον Τραπεζούντος». Σήμερα το σχολείο στεγάζεται μαζί με το 1ο ΓΕΛ Καλαμαριάς στο κτίριο της οδού Χηλής 12.

Δ.Σ.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

Χάρτης που επισημαίνει τη Ριζούντα, την Τραπεζούντα και το Βατούμ.

Το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας όπως είναι σήμερα (φωτ.: panoramio.com)

Το Φροντιστήριο Τραπεζούντας σε επιστολικό δελτάριο των αρχών του 20ου αιώνα. 

Απολυτήριο του "Φροντιστηρίου Τραπεζούντας", 1909

Τριμηνιαίος έλεγχος του "Ελληνικού Φροντιστηρίου Τραπεζούντος", Δεκέμβριος 1917

Απόφοιτοι του "Φροντιστηρίου Τραπεζούντας" με τους καθηγητές τους, 1903

Μαθήτριες του "Παρθεναγωγείου Τραπεζούντος" με την καθηγήτριά τους Ιφιγένεια Διονυσιάδου, 1917

Μαθητές και καθηγητές της σχολής, 1911 (Άγνωστος - Επιτροπή Ποντιακών Μελετών)

Ελληνοπόντοι Μαθητές του Φροντιστηρίου, φορώντας τη στολή του σχολείου, με τους καθηγητές τους. Δεύτερη σειρά καθιστών: Λαγγιτίδης (παιδονόμος), Θωμαΐδης (δάσκαλος), Μοσχίδης (καθηγητής τουρκικών), Ξένος (καθηγητής γαλλικών), Χρυσουλίδης (φιλόλογος)…1η σειρά: 2ος από αριστερά ο Γιώργος Π. Καραγκιοζίδης, 9ος από αριστερά ο Νικόλαος Γρ. Κακουλίδης, 2η σειρά: 8ος από αριστερά ο Γιάννης Καραγκιοζίδης και 3η σειρά: προτελευταίος από αριστερά ο Γιάγκος Θ. Βελισσαρίδης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

https://www.trapezounta.gr/education/504/

http://www.ehw.gr/asiaminor/Forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaID=6622

http://benl.primedu.uoa.gr/database1/frontistirio_Trapezountas.pdf

http://media.ems.gr/ekdoseis/ellinika/Ellinika_30_2/ekd_peel_30_2_Kolia.pdf

https://www.lelevose.gr/frontistirio-trapezountas/

https://www.academia.edu/39157418/%CE%A4%CE%BF_%CE%A6%CF%81%CE%BF%CE%BD%CF%84%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%AE%CF%81%CE%B9%CE%BF_%CE%A4%CF%81%CE%B1%CF%80%CE%B5%CE%B6%CE%BF%CF%8D%CE%BD%CF%84%CE%B1%CF%82

https://www.kaliterilamia.gr/2020/03/blog-post_9036.html

https://pnt.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CF%8D%CE%BE%CE%B5%CE%B9%CE%BD%CE%BF%CF%82_%CE%A0%CF%8C%CE%BD%CF%84%CE%BF%CF%82

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CF%81%CE%B1%CF%80%CE%B5%CE%B6%CE%BF%CF%8D%CE%BD%CF%84%CE%B1#

https://argolikivivliothiki.gr/2020/08/12/the-cultural-genocide-of-the-hellenism-in-pontus/%CF%87%CE%AC%CF%81%CF%84%CE%B7%CF%82-%CF%80%CE%BF%CF%85-%CE%B5%CF%80%CE%B9%CF%83%CE%B7%CE%BC%CE%AC%CE%BD%CE%B5%CE%B9-%CF%84%CE%B7-%CF%81%CE%B9%CE%B6%CE%BF%CF%8D%CE%BD%CF%84%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CE%BD/

http://1gym-kalam.thess.sch.gr/sxoleio/istoria.htm

• «Εγκυκλοπαίδεια Ποντιακού Ελληνισμού, Ιστορία-Λαογραφία-Πολιτισμός»

Τόμος Α-ΣΤ Μαλλιάρης Παιδεία.

• «Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000 , από το κίνημα στο Γουδί ως τη Μικρασιατική Καταστροφή , Η εθνική ολοκλήρωση , 1909-1922»

Τόμος 6ος Ελληνικά Γράμματα.

• «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» 

τόμος ΙΕ΄ Εκδοτική ΑΘΗΝΏΝ