Ἱερὸς Χρυσόστομος: Μαθήματα ζωῆς ἀπὸ τὸν Ἅγιο
Σὲ μία ἐποχὴ ποὺ ἡ ἀλήθεια συχνὰ θυσιάζεται στὸν βωμὸ τῆς κοινωνικῆς ἀποδοχῆς, ποὺ ἡ πίστη διαχωρίζεται ἀπὸ τὴν πράξη καὶ ποὺ ἡ εὐτυχία ταυτίζεται μὲ τὴν κατανάλωση, ὁ Ἰωάννης Χρυσόστομος στέκεται ὡς μία προκλητικὴ μορφή. Δὲν εἶναι ἁπλὰ ἕνας Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας ἀπὸ τὸν 4ο αἰῶνα· εἶναι μία ζωντανὴ ἀμφισβήτηση τῶν συμβιβασμῶν μας, μία φωνὴ ποὺ μιλᾶ μὲ ἐκπληκτικὴ ἐπικαιρότητα στὸν σύγχρονο ἄνθρωπο. Ποιὸς ἦταν αὐτὸς ὁ ἄνθρωπος ποὺ προτίμησε τὴν ἐξορία παρὰ νὰ σιωπήσει; Ποὺ ἔμεινε πτωχὸς, ἐνῶ κατεῖχε τὴν ὑψηλότερη ἐκκλησιαστικὴ θέση τῆς ἐποχῆς του; Ποὺ μίλησε γιὰ τὴν ψυχὴ μὲ διορατικότητα, ποὺ προκατέλαβε τὴν ἐπιστήμη τῆς ψυχολογίας αἰῶνες πρίν; Ἡ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Χρυσοστόμου μᾶς προσφέρουν πέντε θεμελιώδη μαθήματα γιὰ τὴν αὐθεντικὴ χριστιανικὴ ὕπαρξη.
1. Ὅταν ἡ ἀλήθεια κοστίζει
Ὁ Χρυσόστομος ἐνσαρκώνει τὴν παρρησία στὴν πιὸ ἀκραία της μορφή, μιλᾶ ἐνάντια στὴν ἀδικία ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὸ τίμημα. Κηρύττει κατὰ τῆς ὑπερβολικῆς πολυτέλειας τῆς αὐλῆς τῆς Εὐδοξίας τὴν στιγμὴ ποὺ βρίσκεται στὴν Κωνσταντινούπολη ὡς Πατριάρχης, γνωρίζοντας ὅτι αὐτὸ θὰ τοῦ κοστίσει. Δὲν ὑπολογίζει προσωπικὸ κέρδος οὔτε ἀσφάλεια. Αὐτὴ ἡ στάση δὲν εἶναι θράσος ἀλλὰ βαθιὰ ψυχικὴ ἐλευθερία· ἔχει ἀπελευθερωθεῖ ἀπὸ τὸν φόβο τῶν ἀνθρώπινων συνεπειῶν.
Ἡ παρρησία του δὲν εἶναι αὐθαιρεσία ἀλλὰ ὑπακοὴ στὴν ἐντολὴ τοῦ Χριστοῦ: «Γίνεσθε τέλειοι, ὡς ὁ Πατὴρ ὑμῶν ὁ οὐράνιος τέλειός ἐστι» (Ματθ. 5:48). Στὸν σύγχρονο ἄνθρωπο ποὺ ζεῖ μέσα στὸν φόβο τῆς κοινωνικῆς ἀπόρριψης, τῆς οἰκονομικῆς ἀνασφάλειας καὶ τῆς ματαιοδοξίας τῶν social media, ὁ Χρυσόστομος ὑπενθυμίζει ὅτι ἡ ἀληθινὴ ἐλευθερία ἀρχίζει ὅταν σταματᾶμε νὰ φοβόμαστε τὴν κρίση τῶν ἄλλων. Ὅπως ὁ ἴδιος ἔγραψε: «Τίποτε δὲν εἶναι πιὸ ψυχρὸ ἀπὸ ἕναν χριστιανὸ ποὺ δὲν ἐνδιαφέρεται γιὰ τὴ σωτηρία τῶν ἄλλων» (Ὁμιλία 20 εἰς τὰς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων, PG 60:162). Ἡ ἐξορία του, ἡ ταλαιπωρία του καὶ τελικὰ ὁ θάνατός του στὰ Κόμανα ἐπιβεβαιώνουν ὅτι ἡ παρρησία ἔχει τίμημα - ἀλλὰ καὶ ἀπελευθερωτικὴ δύναμη.
2. Ἀπὸ τὴ Θεολογία στὴν Πράξη
Ὁ Χρυσόστομος δὲν εἶναι θεωρητικὸς θεολόγος - εἶναι πρακτικὸς φιλάνθρωπος. Στὴν Κωνσταντινούπολη ὀργανώνει συστηματικὰ τὴν περίθαλψη τῶν πτωχῶν, δημιουργεῖ ξενῶνες γιὰ ξένους, νοσοκομεῖα γιὰ ἀσθενεῖς. Ἡ θεολογία του δὲν μένει στὰ βιβλία ἀλλὰ βρίσκει ἐφαρμογὴ σὲ συγκεκριμένες δομὲς ἀλληλεγγύης. Βλέπει στὸν πτωχὸ ὄχι ἕναν "δέκτη" φιλανθρωπίας ἀλλὰ τὸν ἴδιο τὸν Χριστό: «Ὅσα ἐποιήσατε ἑνὶ τούτων τῶν ἀδελφῶν μου τῶν ἐλαχίστων, ἐμοὶ ἐποιήσατε» (Ματθ. 25:40).
Στὶς ὁμιλίες του ἐπαναλαμβάνει: «Δὲν θέλεις νὰ ταΐσεις τὸν Χριστὸ ποὺ πεινάει, ἀλλὰ φροντίζεις νὰ φαίνεσαι εὐσεβὴς μπροστὰ στοὺς ἀνθρώπους; Ἐξευτελισμὸς εἶναι αὐτὸ γιὰ τὸν Θεό!» (Ὁμιλία 50 εἰς τὸ κατὰ Ματθαῖον Εὐαγγέλιον, PG 58:508-509). Γιὰ τὸν σύγχρονο χριστιανὸ ποὺ μπορεῖ νὰ διαχωρίζει τὴν πίστη ἀπὸ τὴν κοινωνικὴ εὐθύνη, ὁ Χρυσόστομος γίνεται συγκλονιστικὴ ὑπόμνηση: δὲν ὑπάρχει εὐσέβεια χωρὶς ἐλεημοσύνη, δὲν ὑπάρχει ὀρθοδοξία χωρὶς ἀγάπη πρὸς τὸν πάσχοντα ἀδελφό. Ἡ θεολογία ποὺ δὲν μετουσιώνεται σὲ πράξη ἀλληλεγγύης εἶναι νεκρή, ὅπως καὶ ἡ πίστη χωρὶς ἔργα (Ἰακ. 2:17). Τὸ ἔργο του ἀποδεικνύει ὅτι ἡ Ἐκκλησία δὲν εἶναι μόνο χῶρος λατρείας ἀλλὰ καὶ χῶρος ριζικῆς κοινωνικῆς ἀλλαγῆς.
3. Ἡ ἀσκητικὴ ἁπλότητα
Παρόλο ποὺ φτάνει στὸ ὕψιστο ἀξίωμα τοῦ Πατριάρχη, ὁ Χρυσόστομος διατηρεῖ τὴ μοναχικὴ ἁπλότητα τῆς ζωῆς του. Δὲν ζητᾶ πολυτέλεια, δὲν διοργανώνει μεγαλοπρεπῆ δεῖπνα, δὲν συσσωρεύει πλοῦτο. Ζεῖ μὲ τὸ ἐλάχιστο καὶ τὰ ὑπόλοιπα τὰ δίνει στοὺς φτωχούς. Αὐτὴ ἡ στάση προκαλεῖ σκάνδαλο στὴν αὐλή - γιατὶ ἡ ἁπλότητά του ἀποκαλύπτει τὴν ὑπερβολὴ τῶν ἄλλων. Ἐνσαρκώνει τὰ λόγια τοῦ Κυρίου: «Οὐ δύνασθε Θεῷ δουλεύειν καὶ μαμωνᾷ» (Ματθ. 6:24).
Γιὰ τὸν σύγχρονο ἄνθρωπο ποὺ βομβαρδίζεται ἀπὸ τὴν κουλτούρα τῆς κατανάλωσης, τοῦ "περισσότερου", τῆς συνεχοῦς ἀπόκτησης ὑλικῶν ἀγαθῶν, ὁ Χρυσόστομος εἶναι μία προφητικὴ φωνὴ ποὺ εναντιώνεται σθεναρά στὴν κουλτούρα τῆς κατανάλωσης. Μᾶς θυμίζει ὅτι ἡ ἐλευθερία δὲν απορρέει ἀπὸ τὸ νὰ ἔχει κανεὶς πολλὰ ἀγαθά, ἀλλὰ ἀπὸ τὸ νὰ χρειάζεται λίγα. Γράφει: «Ἡ φτώχεια τοῦ Χριστοῦ εἶναι ὁ μεγαλύτερος πλοῦτος» (Ὁμιλία 11 εἰς τὴν Β´ πρὸς Κορινθίους Ἐπιστολήν, PG 61:475). Ἡ ἀσκητική του ζωὴ δὲν εἶναι ἀποστροφὴ πρὸς τὴ δημιουργία ἀλλὰ ἀπελευθέρωση ἀπὸ τὴ δουλεία τῶν πραγμάτων. Στὴν ἐποχὴ τῆς ὑπερ-κατανάλωσης, ἡ μαρτυρία του εἶναι ἐναργέστερη ἀπὸ ποτέ.
4. Ἡ ψυχολογικὴ διορατικότητα: Ὁ πατέρας ποὺ κατανοεῖ τὴν ἀνθρώπινη Καρδιά
Ὁ Χρυσόστομος εἶναι ψυχολόγος προτοῦ ὑπάρξει ἡ ἐπιστήμη τῆς ψυχολογίας. Στὶς ὁμιλίες του φανερώνει βαθιὰ κατανόηση τῶν ἀνθρώπινων παθῶν, τῶν μηχανισμῶν ἄμυνας, τῶν ἐσωτερικῶν συγκρούσεων. Δὲν κρίνει ἐπιφανειακά· διεισδύει στὰ κίνητρα, στοὺς φόβους, στὶς ἐπιθυμίες ποὺ κρύβονται πίσω ἀπὸ τὶς πράξεις. Μιλᾶ γιὰ τὴν ὀργή, τὸν φθόνο, τὴ ματαιοδοξία μὲ τρόπο ποὺ ἀφυπνίζει τὴν αὐτογνωσία.
Ταυτόχρονα εἶναι συμπονετικὸς μὲ τὸν ἁμαρτωλό· γνωρίζει ὅτι ἡ μετάνοια δὲν γεννιέται ἀπὸ τὴν καταδίκη ἀλλὰ ἀπὸ τὴν κατανόηση. Ἀναγνωρίζει τὴ διάσταση τοῦ «Ὁ δὲ Ἰησοῦς ἐνόει τοὺς διαλογισμοὺς αὐτῶν» (Λουκ. 6:8) ̶ ὁ Χριστὸς βλέπει τοὺς ἐσωτερικοὺς λογισμούς, ὄχι μόνο τὶς ἐξωτερικὲς πράξεις. Γιὰ τὸν σύγχρονο ἄνθρωπο ποὺ ψάχνει ψυχοθεραπεία καὶ νόημα, ὁ Χρυσόστομος προσφέρει κάτι βαθύτερο: μία ποιμαντικὴ διάκριση ποὺ συνδέει τὴν ψυχολογικὴ ἀλήθεια μὲ τὴν πνευματικὴ ἀναγέννηση. Γράφει: «Ἡ ἁμαρτία δὲν εἶναι ἡ πτώση, ἀλλὰ τὸ νὰ μένεις κάτω» (Περὶ Μετανοίας, Ὁμιλία 1, PG 49:277). Ὁ λόγος του δὲν εἶναι ἁπλὰ διδακτικός, εἶναι θεραπευτικός.
5. Ἡ πίστη στὴ μεταμορφωτικὴ δύναμη τοῦ λόγου
Ὁ Χρυσόστομος πιστεύει ἀκράδαντα ὅτι ὁ λόγος - ὅταν εἰπωθεῖ μὲ ἀλήθεια, πάθος καὶ ἀγάπη - μπορεῖ νὰ ἀλλάξει ζωές. Γι᾽ αὐτὸ κηρύττει ἀκούραστα, γράφει ἑρμηνεῖες, διδάσκει χωρὶς στασιμότητα. Δὲν ὑποτιμᾶ τὴν εὐφράδεια οὔτε τὴ ρητορικὴ - τὶς χρησιμοποιεῖ ὡς ἐργαλεῖα γιὰ νὰ ἐγγίσει τὴν καρδιὰ τῶν ἀκροατῶν του. Κάθε του ὁμιλία εἶναι προσπάθεια νὰ ἀφυπνίσει τὴ συνείδηση, νὰ προκαλέσει μετάνοια, νὰ ὁδηγήσει στὴν ἀλλαγή.
Γνωρίζει τὴν ἀλήθεια τοῦ Εὐαγγελίου: «Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος... πάντα δι᾽ αὐτοῦ ἐγένετο» (Ἰωάν. 1:1-3). Γιὰ τὸν σύγχρονο κόσμο ποὺ δείχνει κυνισμὸ ἀπέναντι στὴ δύναμη τῶν λόγων ("ὅλοι μιλοῦν, κανεὶς δὲν ἀλλάζει"), ὁ Χρυσόστομος εἶναι μία θετικὴ πρόκληση. Ὑπενθυμίζει ὅτι ὁ λόγος ἔχει δημιουργικὴ δύναμη· ὅπως ὁ Θεὸς δημιούργησε τὸν κόσμο μὲ τὸν Λόγο Του, ἔτσι καὶ ὁ ἀνθρώπινος λόγος, ὅταν εἶναι γεμάτος ἀλήθεια καὶ ἀγάπη, μπορεῖ νὰ ἀναγεννήσει ψυχὲς καὶ κοινωνίες. Ὅπως γράφει ὁ ἴδιος: «Ὁ λόγος εἶναι πιὸ ἰσχυρὸς ἀπὸ τὴ φωτιά» (Περὶ Ἱερωσύνης, Βιβλίο Δ´, Κεφ. 8, PG 48:673). Τὸ παράδειγμά του ἀποδεικνύει ̶ οἱ λόγοι του συνεχίζουν νὰ μιλοῦν 1600 χρόνια μετά.
Ἡ πρόσκληση σὲ ριζικὴ αὐθεντικότητα
Ὁ Ἰωάννης Χρυσόστομος δὲν μᾶς καλεῖ σὲ εὐσεβεῖς συναισθηματισμοὺς οὔτε σὲ ἐπιφανειακὴ θρησκευτικότητα. Μᾶς προσκαλεῖ σὲ κάτι πολὺ πιὸ ἀπαιτητικὸ καὶ ταυτόχρονα πιὸ ἀπελευθερωτικό: σὲ ριζικὴ αὐθεντικότητα. Ἡ παρρησία του μᾶς διδάσκει νὰ μιλᾶμε τὴν ἀλήθεια ἀκόμα καὶ ὅταν αὐτὴ κοστίζει. Ἡ φιλανθρωπία του μᾶς θυμίζει ὅτι ἡ πίστη χωρὶς πράξη εἶναι νεκρή. Ἡ ἀσκητικὴ του μᾶς ἐλευθερώνει ἀπὸ τὴ δουλεία τῶν πραγμάτων. Ἡ ψυχολογικὴ του διορατικότητα μᾶς ὁδηγεῖ σὲ βαθιὰ αὐτογνωσία. Καὶ ἡ ἐμπιστοσύνη του στὸν λόγο μᾶς θυμίζει ὅτι ἡ ἀλήθεια, ὅταν εἰπωθεῖ μὲ ἀγάπη, ἔχει τὴ δύναμη νὰ μεταμορφώσει.
Σὲ μία ἐποχὴ συμβιβασμῶν καὶ ἐπιφανειακότητας, ὁ Χρυσόστομος στέκεται ὡς μάρτυρας μιᾶς ζωῆς ποὺ δὲν διαπραγματεύεται τὶς ἀξίες της, ποὺ δὲν διαχωρίζει τὸ κήρυγμα ἀπὸ τὴν πράξη, ποὺ δὲν μετριάζει τὴν ἀλήθεια γιὰ χάρη τῆς ἀποδοχῆς. Ἡ ζωὴ του εἶναι ἕνα σύνολο: παρρησία καὶ ἀγάπη, ἀσκητισμὸς καὶ φιλανθρωπία, διανοητικὴ ὀξύτητα καὶ ψυχικὴ ἁπλότητα. Τελικά, τὸ μήνυμά του εἶναι ἁπλὸ ἀλλὰ συγκλονιστικό: νὰ ζήσουμε τὸ Εὐαγγέλιο πλήρως, χωρὶς ἐκπτώσεις, χωρὶς φόβο, μὲ τὴν ἐλευθερία ἐκείνων ποὺ γνωρίζουν ὅτι ἡ ἀληθινὴ ζωὴ βρίσκεται στὴν αὐτο-προσφορὰ καὶ ὄχι στὴν αὐτο-διατήρηση.
Ὅπως ὁ ἴδιος ψιθύρισε λίγο πρὶν πεθάνει στὴν ἐξορία: «Δόξα τῷ Θεῷ πάντων ἕνεκεν» - Δόξα στὸν Θεὸ γιὰ ὅλα. Αὐτὴ ἡ τελευταία εὐχαριστία, μέσα στὴν ταλαιπωρία καὶ τὴν ἐξορία, εἶναι ἡ κορυφαία μαρτυρία τῆς ριζικῆς ἐλευθερίας στὴν ὁποία μᾶς καλεῖ.