Λίγες σκέψεις Ἱστορίας μὲ ἀφορμή τὴν Ἡμέρα Μνήμης

γιὰ τὴν Γενοκτονία τῶν Ἑλλήνων τοῦ Πόντου.

Ποντοαρμενικό Κράτος- Ἑλληνική Δημοκρατία τοῦ Πόντου

Ἕνα κράτος ποὺ ἔμεινε στὰ χαρτιά 

Ἡ περιοχὴ τοῦ Πόντου ὑπῆρξε ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ ἀκμάζοντα, οἰκονομικὰ καὶ πολιτισμικά, τμήματα τοῦ ἐξωελλαδικοῦ Ἑλληνισμοῦ. Οἱ Ἕλληνες ἀποτελοῦσαν τὸ 40% τοῦ πληθυσμοῦ καί, σὲ συνεργασία μὲ τοὺς Ἀρμένιους, διαδραμάτιζαν κεντρικὸ ῥόλο στὴν οἰκονομικὴ ζωὴ τῆς περιοχῆς. Κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ὁ πληθυσμὸς τοῦ Πόντου ὑπέστη τὶς ἴδιες δοκιμασίες μὲ τὸν ὑπόλοιπο μικρασιατικὸ πληθυσμό. Μὲ τὴν εἴσοδο τῆς Τουρκίας στὸν πόλεμο, πραγματοποιήθηκαν ἐκκενώσεις οἰκισμῶν, ἐκτελέσεις λιποτακτῶν καὶ ἀντίποινα κατὰ τῶν οἰκογενειῶν τῶν φυγοστράτων. Χαρακτηριστικὴ ἐδῶ ἦταν ἡ ἀπάντηση ποὺ ἔδωσαν οἱ Πόντιοι στὴν καταπίεση μὲ τὴν ὀργανωμένη ἀντίσταση τῶν κατοίκων τοῦ Πόντου, οἱ ὁποῖοι ἀντιδρῶντας στὶς πιέσεις τῶν Τούρκων ἄρχισαν ἀπὸ τὸ 1915 νὰ καταφεύγουν ἀντάρτες στὰ βουνὰ καὶ νὰ ἐπιδίδονται σὲ ἀνταρτοπόλεμο ἐναντίον τοῦ τακτικοῦ στρατοῦ. Ἡ κατάσταση ἦταν καλύτερη στὴν ἐκκλησιαστικὴ περιφέρεια τῆς Τραπεζοῦντας λόγῳ τῶν ἰδιαίτερων ἱκανοτήτων τοῦ μητροπολίτη Χρύσανθου καὶ τῆς γενικῆς ἐμπιστοσύνης ποὺ ἀπολάμβανε, γεγονὸς ποὺ τοῦ ἐπέτρεπε νὰ συντηρεῖ καλὲς σχέσεις μὲ τὴν τουρκικὴ ἡγεσία καὶ νὰ διαπραγματεύεται τὴν τύχη τοῦ ποιμνίου του. 

Οἱ Ἕλληνες ἄρχισαν νὰ ἱδρύουν ἀποικίες στὴν ἀκτὴ τοῦ Πόντου γύρω στὸ 800 π.Χ. καὶ κατὰ τὴν ἐποχὴ τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου, οἱ ντόπιοι εἶχαν ὑποστεῖ σημαντικὸ ἐξελληνισμό. Στὸν 4ο αἰῶνα μ.Χ., ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα εἶχε καθιερωθεῖ ὡς ἡ μοναδικὴ ὁμιλούμενη γλῶσσα στὴν περιοχή,  διατηρῶντας αὐτὴ τὴν κατάσταση γιὰ χίλια ἀκόμη χρόνια. Ὁ Πόντος ἀποτέλεσε μέρος τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας καὶ ἀργότερα τῆς Αὐτοκρατορίας τῆς Τραπεζοῦντας, ἡ ὁποία ἦταν διάδοχος τοῦ Βυζαντίου.  Τὸ 1461, ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία κατέκτησε τὸν Πόντο, ὡστόσο ἡ ἀπομονωμένη ὀρεινὴ περιοχὴ παρέμεινε κυρίως ἑλληνόφωνη γιὰ πολλοὺς αἰῶνες. 

Στὶς ἀρχὲς τῆς δεκαετίας τοῦ 1830, ἱδρύθηκε τὸ σύγχρονο ἑλληνικὸ κράτος, τὸ ὁποῖο εἶχε μικρότερη ἔκταση ἀπὸ τὴ σημερινὴ Ἑλλάδα. Οἱ Ἕλληνες διεκδίκησαν ἐδάφη ὅπου ζοῦσε σημαντικὸς ἀριθμὸς Ἑλλήνων. Οἱ Πόντιοι, ὡστόσο, βρίσκονταν μακριὰ ἀπὸ τὰ ἐδάφη τοῦ νέου ἑλληνικοῦ κράτους, μὲ περιορισμένες διασυνδέσεις, γεγονὸς ποὺ ὁδήγησε στὸ ὅτι δὲν ὑπῆρξε ποτὲ ἰσχυρὴ  ἐπιδίωξη γιὰ τὴν προσάρτησή τους στὴν Ἑλλάδα. Κατὰ τὴν ἐποχὴ ἐκείνη, οἱ Πόντιοι μετανάστευσαν σὲ γειτονικὲς ὀρθόδοξες χῶρες, ὅπως ἡ Ῥωσικὴ Αὐτοκρατορία καὶ ἡ Γεωργία. Τὸ 1904, ἱδρύθηκε στὴ Μερζιφούντα μιὰ μυστικὴ ὀργάνωση, ἡ Ποντιακὴ Ἑταιρεία, μὲ στόχο τὴ δημιουργία μιᾶς ἀνεξάρτητης ποντιακῆς δημοκρατίας. Τὸ κίνημα αὐτὸ ἀπέκτησε σημαντικὴ λαϊκὴ ὑποστήριξη κατὰ τὶς δεκαετίες τοῦ 1910 καὶ τοῦ 1920. Ὁ Μητροπολίτης Τραπεζοῦντας Χρύσανθος Φιλιππίδης, ὁ ὁποῖος ἀργότερα ἔγινε Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν, ἀναδείχθηκε σὲ κεντρικὴ μορφὴ τῆς ἐκστρατείας ὑπὲρ τῆς ἀνεξάρτητης Δημοκρατίας τοῦ Πόντου. Οἱ διεθνεῖς ὀργανώσεις τῶν Ποντίων συνεργάστηκαν μὲ τὴν Ποντιακὴ Ἑταιρεία τῆς Μερζιφούντας, ἀσκῶντας σημαντικὲς πιέσεις γιὰ τὴ δημιουργία ἑνὸς ἀνεξάρτητου ποντιακοῦ κράτους, κυρίως στὴ Ῥωσία καὶ τὶς Ἡνωμένες Πολιτεῖες. Στὴν ἴδια περίοδο, ὁ Λεωνίδας Ἰασωνίδης ἀναδείχθηκε ὡς ὁ κύριος ἡγέτης τοῦ κινήματος γιὰ τὴν ἵδρυση τῆς ἀνεξάρτητης Δημοκρατίας τοῦ Πόντου. Οἱ Ἕλληνες τῆς Διασπορᾶς διαδραμάτισαν καθοριστικὸ ῥόλο στοὺς ἀγῶνες  γιὰ τὴν ἵδρυση μιᾶς αὐτόνομης ποντιακῆς δημοκρατίας. Κύριοι ἐκπρόσωποι αὐτῆς τῆς προσπάθειας ἦταν οἱ Κ. Κωνσταντινίδης ἀπὸ τὴ Μασσαλία, Β. Ἰωαννίδης καὶ Θ. Θεοφύλακτος ἀπὸ τὸ Βατούμ, I. Πασσαλίδης ἀπὸ τὸ Σοχούμ, καθὼς καὶ οἱ Λ. Ἰωαννίδης καὶ Φ. Κτενίδης ἀπὸ τὸ Κρασνοντάρ. Ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες τοῦ ἱστορικοῦ Πόντου, ξεχωρίζουν οἱ δύο σεβάσμιες προσωπικότητες τῆς Ἐκκλησίας: ὁ μητροπολίτης Τραπεζοῦντας Χρύσανθος καὶ ὁ μητροπολίτης Ἀμάσειας Γερμανὸς Καραβαγγέλης. Γιὰ πρώτη φορὰ οἱ Πόντιοι τῆς Διασπορᾶς ὀργανώθηκαν σὲ ὅλες τὶς  μεγάλες πόλεις τῆς Ἑλλάδας (Ἀθήνα, Θεσσαλονίκη, Καβάλα, Βόλο), καθὼς ἐπίσης καὶ στὶς πόλεις τοῦ ἐξωτερικοῦ. 

Ἡ τύχη τῶν Ἀρμενίων στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ὑπῆρξε καὶ αὐτὴ τραγική, καθὼς τὸ 1915 σημειώθηκε ἡ μεγάλη γενοκτονία τους. Ἡ νέα κατάσταση ποὺ διαμορφώθηκε μετὰ τὸ τέλος τοῦ Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, μὲ τὴν ἧττα καὶ τὴν κατάρρευση τῆς αὐτοκρατορίας, καθὼς καὶ ἡ πρόθεση τῶν Συμμάχων νὰ τὴ διαμελίσουν, σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴ διακήρυξη τῆς ἀρχῆς τῆς αὐτοδιάθεσης τῶν λαῶν, δημιούργησε προσδοκίες γιὰ ἐθνικὴ αὐτονόμηση στὶς ἐθνοτικὲς ὁμάδες ποὺ ζοῦσαν στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία. Ἔτσι, οἱ Πόντιοι, στὶς ἀρχὲς τοῦ 1918, προχώρησαν στὴν ὀργάνωση αὐτονομιστικῆς κίνησης. 

Στὶς 8 Ἰανουαρίου 1918, ὁ Ἀμερικανὸς πρόεδρος Οὐίλσον δημοσίευσε τὰ Δεκατέσσερα Σημεῖα του γιὰ τὴ μεταπολεμικὴ τάξη. Τὸ δωδέκατο σημεῖο ἀνέφερε: «Τὸ τουρκικὸ τμῆμα τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας θὰ πρέπει νὰ διασφαλιστεῖ ὡς ἀσφαλὲς καὶ κυρίαρχο, ἐνῷ οἱ ἐθνότητες ποὺ βρίσκονται ὑπὸ τουρκικὴ κυριαρχία θὰ πρέπει νὰ ἀπολαμβάνουν ἀδιαμφισβήτητη ἀσφάλεια στὴ ζωή τους καὶ πλήρη ἐλευθερία γιὰ αὐτόνομη ἀνάπτυξη. Ἐπιπλέον, τὰ Δαρδανέλια θὰ πρέπει νὰ παραμείνουν ἀνοιχτά, ἐξασφαλίζοντας τὴ δωρεὰν διέλευση πλοίων καὶ ἐμπορίου, πρὸς ὄφελος ὅλων τῶν ἐθνῶν, μὲ διεθνεῖς ἐγγυήσεις.» Αὐτὴ ἡ διακήρυξη προκάλεσε σημαντικὲς ἐξελίξεις γιὰ τὶς μὴ τουρκικὲς ἐθνοτικὲς ὁμάδες στὴ Μικρασία, συμπεριλαμβανομένου τοῦ Πόντου. Οἱ προτάσεις τῶν Ποντίων ἐπικεντρώνονταν κυρίως στὴ δημιουργία ἑνὸς Ποντοαρμενικοῦ Κράτους, ἐνῷ ἄλλοι ὑποστήριζαν τὴν ἵδρυση τῆς Ἑλληνικῆς Δημοκρατίας τοῦ Πόντου μὲ εἰδικὴ σχέση μὲ τὴν Ἑλλάδα. Ὁ Βενιζέλος ἐνθάρρυνε τὴν ἰδέα τοῦ Ποντοαρμενικοῦ Κράτους, ὡστόσο, δὲν συμπεριέλαβε στὶς ἑλληνικὲς ἀξιώσεις τοῦ Ὑπομνήματος τοῦ Δεκεμβρίου 1918 καμία ἀναφορὰ στὸν Πόντο, θεωρῶντας μιὰ τέτοια ἀξίωση ἀνέφικτη καὶ ἡ ὁποία θὰ ὁδηγοῦσε μόνο στὴν ἐξασθένιση τῶν ἑλληνικῶν ἐπιχειρημάτων γιὰ τὰ ὑπόλοιπα, πιὸ ζωτικὰ καὶ ἐφικτὰ ζητήματα. 

Στὴ διάσκεψη, ὁ Βενιζέλος ἐξέφρασε τὴν πεποίθηση ὅτι ἡ δημιουργία μιᾶς ἀνεξάρτητης δημοκρατίας τοῦ Πόντου ἦταν πολὺ μακρινή, καθιστῶντας ἀδύνατη τὴν παροχὴ ἑλληνικῆς στρατιωτικῆς βοήθειας, ἐνῷ ἡ περιοχὴ φαινόταν ἐξαιρετικὰ ἀδύναμη  νὰ ὑπερασπιστεῖ τὸν ἑαυτό της ἀπέναντι σὲ μιὰ τουρκικὴ ἐπίθεση. Γιὰ τὸν λόγο αὐτό, ἦταν ἀντίθετος στὴ σύσταση ἑνὸς ποντιακοῦ κράτους, μὲ ἀποτέλεσμα ἡ συζήτηση γιὰ τὴν πιθανὴ ποντιακὴ ἀνεξαρτησία νὰ τερματιστεῖ σὲ μεγάλο βαθμό. Ἀργότερα, πρότεινε τὴν ἔνταξη τῆς ἐπαρχίας Τραπεζοῦντας στὸ νεοσύστατο ἀρμενικὸ κράτος, ἀλλὰ αὐτὴ ἡ ἰδέα δὲν βρῆκε ὑποστήριξη ἀπὸ τοὺς Συμμάχους. Ἡ συζήτηση γιὰ τὴν παραχώρηση τῆς Τραπεζοῦντας στὴν Ἀρμενία σταμάτησε γρήγορα λόγῳ τοῦ τουρκοαρμενικοῦ πολέμου, τοῦ πολέμου ἀνεξαρτησίας τῆς Τουρκίας καὶ τῆς κατάληψης τῆς Ἀρμενίας ἀπὸ τοὺς Μπολσεβίκους, ἕναν χρόνο ἀργότερα. Τὸν Μάϊο τοῦ 1919, ὁ ἐπί κεφαλῆς τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἐρυθροῦ Σταυροῦ στὴν περιοχὴ τοῦ Πόντου ὑπέβαλε ἀναφορά, ἐπισημαίνοντας ὅτι ἡ ἀσφάλεια τοῦ πληθυσμοῦ ἦταν ἐξαιρετικὰ ἐπισφαλὴς καὶ ὅτι χρειαζόταν ἐπειγόντως βοήθεια. Ὁ μητροπολίτης Τραπεζοῦντος, Χρύσανθος Φιλιππίδης, ποὺ ἀπολάμβανε μεγάλη ἐκτίμηση, εἶχε συνομιλίες τόσο μὲ τὴν ἡγεσία τῆς Κωνσταντινούπολης ὅσο καὶ μὲ τοὺς ἡγέτες τοῦ κεμαλικοῦ μετώπου σχετικὰ μὲ τὴν πιθανὴ αὐτονομία τοῦ Πόντου, μὲ ἰσοπολιτεία Ἑλλήνων καὶ Τούρκων ὑπὸ τὴν ἐποπτεία τῆς Κοινωνίας τῶν Ἐθνῶν. Οἱ Πόντιοι θὰ συμμετάσχουν ὡς δεύτερη ἑλληνικὴ ἀντιπροσωπεία στὸ Συνέδριο Εἰρήνης ποὺ θὰ πραγματοποιηθεῖ στὸ Παρίσι τὸν Δεκέμβριο τοῦ 1919, διεκδικῶντας τὴν πολιτικὴ αὐτονομία τοῦ μικρασιατικοῦ Πόντου, χωρὶς ὅμως ἐπιτυχία. Στὴ Συνδιάσκεψη, τὸ Ζήτημα τοῦ Πόντου ἀγνοήθηκε, μὲ ἀποτέλεσμα ἡ περιοχὴ νὰ χωριστεῖ σὲ δύο τμήματα: τὸ δυτικὸ θὰ ἀνήκει στὴν Τουρκία καὶ τὸ ἀνατολικὸ στὴν Ἀρμενία. Σύμφωνα μὲ τὶς προτάσεις τῶν Ποντίων αὐτονομιστῶν, ἡ Τραπεζοῦντα θὰ ἦταν ἡ πρωτεύουσα τῆς Δημοκρατίας, ἐνῷ τὸ οἰκόσημο θὰ ἀπεικόνιζε τὸν μονοκέφαλο ἀετό, σύμβολο τῆς δυναστείας τῶν Κομνηνῶν, ποὺ κυβέρνησε τὴν αὐτοκρατορία τῆς Τραπεζοῦντας. 

Ἡ τελικὴ λύση ποὺ ἐπιλέχθηκε ἦταν ἡ Ποντοαρμενικὴ Ὁμοσπονδία, καὶ τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1920 ὑπογράφηκε συμφωνία μεταξὺ τοῦ μητροπολίτη Χρύσανθου καὶ τοῦ Ἀλ. Χατισιάν, πρωθυπουργοῦ τῆς Ἀρμενικῆς Δημοκρατίας. Ἡ συνθήκη τῶν  Σεβρῶν ἀναγνώρισε ἕνα Ποντοαρμενικὸ Κράτος, ποὺ ἐκτεινόταν ἀπὸ τὴν Τραπεζοῦντα μέχρι τὸ Βὰν καὶ τὰ ἀρμενικὰ σύνορα τῆς Καυκασίας, ὡστόσο ἡ ὕπαρξή του ἀποδείχθηκε ἐφήμερη καὶ ἡ κατάληξή του τραγική. Παρὰ τὸ ἀρνητικὸ κλίμα ποὺ ἐπικρατοῦσε, ὁ ποντιακὸς ἑλληνισμὸς δὲν πτοήθηκε. Στὶς 10 Μαρτίου 1921, ὁ μητροπολίτης Ἀμάσειας Γερμανὸς Καραβαγγέλης πρότεινε στὸν ὑπουργὸ Ἐξωτερικῶν Μπαλτατζῆ τὴ συνεργασία μὲ τοὺς Κούρδους καὶ τοὺς Ἀρμένιους κατὰ τοῦ κινήματος τοῦ Κεμάλ. Ἡ κυβέρνηση τοῦ Γούναρη, ἀπομονωμένη καὶ ἀπὸ τοὺς συμμάχους της, δὲν ἀνέλαβε καμία πρωτοβουλία. Ἀντίθετα, οἱ Πόντιοι, ἀπογοητευμένοι, μὲ πρωτοβουλία τοῦ Γερμανοῦ Καραβαγγέλη, διοργάνωσαν δύο Συνέδρια: τὸ πρῶτο στὴν Κωνσταντινούπολη στὶς 17 Αὐγούστου 1921 καὶ τὸ δεύτερο στὴν Ἀθήνα στὶς 4 Σεπτεμβρίου τοῦ ἴδιου ἔτους. Ἡ τελευταία προσπάθεια ποντοαρμενικῆς συνεργασίας ξεκίνησε καθυστερημένα στὶς ἀρχὲς τοῦ 1922, ὅταν τὰ συμφέροντα τῶν Μεγάλων Δυνάμεων εἶχαν ἤδη ἀλλάξει. Ὁ Κεμὰλ πασᾶς, ἐκμεταλλευόμενος τὴν εὐνοϊκὴ συγκυρία καὶ μὲ τὴ φανερὴ ὑποστήριξη τῶν μπολσεβίκων, τῆς Ἰταλίας καὶ τῆς Γαλλίας, καθὼς καὶ τὴ σιωπηρὴ στήριξη τῆς Ἀγγλίας, ξεκίνησε τὴν ἀντεπίθεση ποὺ ὁδήγησε στὴν κατάρρευση τοῦ μετώπου. Ἔτσι, ἡ ποντιακὴ Δημοκρατία παρέμεινε ἕνα ὄνειρο, ἐνῷ ἡ καταδίκη σὲ θάνατο ἀπὸ τὴν κεμαλικὴ κυβέρνηση ὅλων τῶν πρωτεργατῶν τοῦ ἀγῶνα σφράγισε τὴν ἐθνικὴ συμφορὰ τοῦ ποντιακοῦ ἑλληνισμοῦ, ἡ ὁποία συνδέεται μὲ τὴ γενικότερη τύχη τοῦ ἑλληνισμοῦ τῆς Μ. Ἀσίας. 

Τὸ Νοέμβριο τῆς ἴδιας χρονιᾶς, οἱ Ἀρμένιοι ἡττήθηκαν ἀπὸ τὸν κεμαλικὸ στρατὸ καὶ ἀναγκάστηκαν νὰ συνθηκολογήσουν. Οἱ Ἕλληνες τοῦ Πόντου βρέθηκαν στὸ ἔλεος τῶν Τούρκων, οἱ ὁποῖοι ἦταν ἐξοργισμένοι ἀπὸ τὴν κατάληψη τῆς Σμύρνης ἀπὸ τὸν ἑλληνικὸ στρατὸ καὶ τὴν προέλασή του πρὸς τὰ ἐνδότερα, οἱ Τοῦρκοι καὶ οἱ Σοβιετικοὶ κατέληξαν σὲ συμφωνία γιὰ τὸ ἀρμενικὸ ζήτημα μέσῳ τῆς συνθήκης τοῦ Alexandropol. Παράλληλα, ὁ Ἑλληνισμὸς τοῦ Πόντου θὰ βιώσει τὴν ἴδια μοῖρα μὲ τὸν ὑπόλοιπο μικρασιατικὸ ἑλληνισμό, ἀντιμετωπίζοντας τὸν ξεριζωμό.                                                                  

Δ.Σ.

Βιβλιογραφία

1)     http://www.flaggen.com/flags/gr_pont.html

2)     Voutira, Eftitia (2011). The 'Right to Return' and the Meaning of Home. Berlin: Lit Verlag.

3)     https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%85%CF%84%CF%8C%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%B7_%CE%94%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%AF%CE%B1_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%A0%CF%8C%CE%BD%CF%84%CE%BF%CF%85#cite_note-Voutira-13

4)     https://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/2758/Themata-Neoellinikis-Istorias_G-Lykeiou_html-apli/index5_4.html

5)     https://www.ime.gr/chronos/13/gr/foreign_policy/choros/08.html

6)     https://greeceparadise.gr/02-genoktonia-podion-a/

Προσκυνηματικὴ ἐκδρομὴ τῆς ἐνορίας τῶν Σερρῶν 2025

Τὴν Κυριακὴ τοῦ Παραλύτου ἡ ἐνορία τοῦ Γενέθλιου τῆς Θεοτόκου Σερρῶν, ὑπὸ τὴν ευλογία τοῦ Παναγιωτάτου Μητροπολίτου μας κ.Γρηγορίου, πραγματοποίησε ἐκδρομὴ στὸν Ἀρχαιολογικὸ χῶρο τῶν Φιλλίπων. Ἡ περιήγηση στὸν χῶρο πραγματοποιήθηκε μὲ τὴ συνδρομὴ ξεναγοῦ καὶ ὑπῆρξε πνευματικὰ ὠφέλιμη, καθὼς ἐπικεντρώθηκε στὸ Ἀποστολικὸ ἔργο τοῦ Ἀπόστολου τῶν Ἐθνῶν Παύλου. 

Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος ἔδρασε στὴν περιοχὴ τῶν Φιλλίπων, ὅπως μαρτυροῦν οἱ πράξεις τῶν Ἀποστόλων, καὶ ὁ πνευματικὸς πλοῦτος τῆς περιοχῆς εἶναι ἀξιομνημόνευτος ἀλλὰ καὶ συγκλονιστικός. Ἔτσι, οἱ ἐπισκέπτες εἶχαν τὴν εὐκαιρία νὰ μεταφερθοῦν νοερὰ στὸν χωροχρόνο τῆς Πρωτοχριστιανικῆς Ἐποχῆς καὶ νὰ αἰσθανθοῦν δέος βαδίζοντας στὰ ίδια μέρη μὲ τὸν Ἀπόστολο τῶν Ἐθνῶν.

Στὴ συνέχεια ἡ ἀποστολὴ ἀναχώρησε γιὰ τὴν Ἱερὰ Μονὴ Ὑπαπαντῆς Τοῦ Κυρίου Παγγαίου, ὅπου ἡ ἀδελφότητα τῶν μοναζουσῶν παρέθεσε τράπεζα Ἀγάπης στοὺς ἐκδρομεῖς, ὅπως καὶ ξενάγηση στοὺς χώρους αὐτῆς. 

Τέλος, πλήρεις πνευματικῆς καὶ ὑλικῆς τροφῆς οἱ ἐκδρομεῖς ἐπέστρεψαν στὴν ἀφετηρία τους.